Verraden door de herinnering aan je misdaad

De geheugendetectietest geldt als een veelbelovende methode voor forensisch onderzoek. Maar welke psychologische mechanismen in het spel zijn, en welke invloed emoties hebben op de resultaten, bleef lang onduidelijk. Nathalie klein Selle promoveerde afgelopen week op het onderwerp aan de Universiteit van Amsterdam.

Heb jij je man vermoord?

Stel, je wordt verdacht van moord op je echtgenoot. In een klassieke leugendetectietest krijg je de directe vraag: heb jij je man vermoord? Tegelijkertijd worden je lichamelijke reacties op die vraag geregistreerd - zweetproductie, ademhaling en hartslag. Ook als je liegt, spreekt je lichaam de waarheid, is de gedachte.

Maar wat de leugendetector meet, is stress. Grote kans dat dat de uitslag vertekent: wie raakt niet over zijn toeren van zo’n vraag?

Kennis en schuld

Een geheugendetectietest daarentegen bestaat niet uit directe, maar uit multiple choice-vragen: Is je man doodgeslagen? Neergestoken? Gewurgd? Vergiftigd? Ondertussen worden dezelfde lichaamsreacties gemeten als tijdens een leugendetectietest (al wordt er ook steeds vaker naar hersenactiviteit gekeken). Alleen wordt niet gezocht naar tekenen dat je liegt, maar naar aanwijzingen dat je een herinnering hebt die alleen de dader kan hebben. Uit onderzoek bleek dat de geheugentest zelfs minieme details van herinneringen detecteert, zoals de kleur van een paraplu die de proefpersoon gebruikt heeft.

De geheugentest heeft ook tekortkomingen. Hij test kennis, geen schuld. Onderzoek uit 2013 suggereerde bovendien dat herinneringen tijdens een geheugentest onderdrukt kunnen worden. Maar klein Selle wijst op recent onderzoek dat die resultaten weer onderuit haalt. (Dat is niet zo verwonderlijk misschien - ergens moedwillig niet aan denken is moeilijk).

“En het grote voordeel ten opzichte van de nog altijd veelgebruikte leugendetector is dat stress de resultaten niet vertroebelt”. Geheugendetectietests meten alleen kortstondige afwijkingen ten opzichte van je gemiddelde stressniveau tijdens de test, of dat nu hoog of laag is, legt ze uit. Wat ze volgens klein Selle veel betrouwbaarder maakt.

Herinneren is zweten

Maar wat betekenen die veranderingen in hartslag, zweetproductie en ademhaling nu exact? Voor haar promotieonderzoek zocht klein Selle naar de onderliggende psychologische mechanismen. Ze ontdekte dat je zweetproductie piekt zodra je iets herkent dat van betekenis is: als je in een reeks objecten het moordwapen herkent, of gewoon een foto van een vriend. Een lagere ademhaling en langzamere hartslag zijn daarentegen tekenen dat je de fysiologische reactie probeert te onderdrukken.

Klein Selle en collega’s onderzochten ook of de emotionele lading van herinneringen de test beïnvloeden. “Tot nu toe werden vooral neutrale stimuli gebruikt in onderzoek naar geheugendetectie,” vertelt ze. “Maar misdaden zijn natuurlijk negatief geladen.” Zouden emoties de resultaten vertroebelen? “Onze proefpersonen kregen gruwelijke foto’s te zien, van mutilaties bijvoorbeeld. Wat bleek: het was juist makkelijker hun herinneringen daaraan te detecteren.”

Hoe emotioneler de herinnering, hoe makkelijker die op te sporen is. Dat uitgangspunt hanteert ook de Japanse politie. Die maakt al jaren gebruik van geheugentests - er worden er meer dan 5000 per jaar afgenomen - en focust daarbij juist op de meest beladen details. Het is vooralsnog het enige land waar de test zo veelvuldig gebruikt wordt en ingeburgerd is, al maakt de test ook opgang in de VS.

Onbewuste herinneringen

Nathalie Klein Selles nieuwste onderzoek, nog niet gepubliceerd, wijst uit dat de test zelfs impliciete herinneringen kan detecteren. Herinneringen, dus, waarvan je zelf niet meer weet dat je ze hebt.

Komen hier geen morele en juridische grenzen in zicht? Jurist Dave van Toor vindt dat de geheugentest het zwijgrecht en het recht op privacy schendt. Klein Selle kent zijn standpunt. “Ik zou het graag eens met hem bespreken. Als mensen gedwongen zouden worden tot zo’n test, zou hij een punt hebben. Je moet mensen de keus geven.”

“In Japan kan de test dan ook niet worden afgenomen zonder schriftelijke toestemming van de verdachte. Die kan de test ook elk moment stoppen. En, belangrijk: de uitslag wordt altijd uitgedrukt in een kans dat je iets weet. De uitslag is nooit definitief.”

Dit artikel is verzorgd door de wetenschapsredactie van De Kennis van Nu (NTR).

NPO Radio 1 houdt je dagelijks op de hoogte over de laatste ontwikkelingen in de wetenschap

Maandag t/m vrijdag rond 16.20 uur in Nieuws en Co